Çili, Çili Respublikasynyň doly ady, meýdany 756,626 inedördül kilometre (meýdany 756,253 inedördül kilometre we 373 inedördül kilometre çenli ada meýdany). Günorta Amerikanyň günorta-günbatarynda, Andlaryň günbatar dag eteklerinde ýerleşýär. Gündogarda Argentina, demirgazykda Peru we Boliwiýa, günbatarda Pacificuwaş ummany we günortada Antarktida bilen deňizde ýerleşýär. Kenarýaka uzynlygy takmynan 10,000 kilometre, demirgazykdan günorta 4352 kilometre, gündogardan günbatara 96,8 kilometre we ini 362,3 kilometre deňdir. Bu dünýädäki iň dar ýer. Gündogarda Andesiň günbatar eňňidi, tutuş meýdanyň ininiň 1/3 bölegini tutýar; günbatarda 300-2000 metr belentlikdäki kenarýaka dag gerşi ýerleşýär. Sebitiň köp bölegi kenarýaka uzalyp, deňze günorta girýär we köp sanly kenar adalaryny emele getirýär; Alýuwial ýataklar bilen doldurylan jülge deňiz derejesinden takmynan 1200 metr beýiklikde. Territoryerde köp wulkan we ýygy-ýygydan ýer titremeler bar. Çili bilen Argentinanyň araçägindäki Ojos del Salado depesi deňiz derejesinden 6885 metr beýiklikde, ýurduň iň beýik nokady. 30urtda 30-dan gowrak derýa bar, has möhümleri Biobio derýasydyr. Esasy adalar Tierra del Fuego, Çiloe adasy, Wellington adasy we ş.m. Howany üç aýratyn sebite bölüp bolar: demirgazyk, orta we günorta: demirgazyk bölegi esasan çöl howasy; orta bölegi ýagyşly gyşlar we gurak tomuslar bilen subtropiki Ortaýer deňzi görnüşidir. Howa; Günorta ýagyşly, giň ýaprakly tokaý howasy. Amerikan yklymynyň iň günorta çetinde ýerleşip, Antarktidanyň deňziniň aňyrsynda ýerleşýän Çili öz ýurduny köplenç “dünýäniň soňy ýurdy” diýip atlandyrýar.

50urt 50 welaýat we 341 şäher bilen 13 sebite bölünýär. Sebitleriň atlary aşakdakylar: Tarapaka, Antofagasta, Atakama, Kokimbo, Walparaiso, azat ediji general O'Higgins, Maule, Biobio, A Rokaniýa, Los Lagos, General Ibaneziň Eýzen, Magellan, Santýago Metropoliten sebiti.

Ilkinji günlerde Alauganlar we Huot halky ýaly hindi etnik toparlary ýaşaýardy. XVI asyryň başyndan öň Inca imperiýasyna degişlidi. 1535-nji ýylda ispan kolonistleri Perudan Çiliniň demirgazygyna hüjüm etdiler. 1541-nji ýylda Santýago döredilenden soň, Çili Ispaniýanyň koloniýasyna öwrüldi we 300 ýyl töweregi höküm sürdi. 1810-njy ýylyň 18-nji sentýabrynda Çili özbaşdaklygy dolandyrmak üçin dolandyryş komitetini döretdi. 1817-nji ýylyň Baýdak aýynda Argentina bilen soýuzdaş güýçler Ispaniýanyň kolonial goşunyny ýeňdi. Garaşsyzlyk 1818-nji ýylyň 12-nji fewralynda resmi taýdan yglan edildi we Çili respublikasy döredildi.

Döwlet baýdagy: gök, ak we gyzyl reňklerden durýar. Baýdak sütüniniň ýokarky tarapyndaky burçy, merkezinde ak bäş burçly ýyldyz bilen boýalan gök inedördül. Baýdak meýdançasy ak we gyzyl iki sany parallel gönüburçlukdan durýar. Ak ýokarda, gyzyl reňkde. Ak bölegi gyzyl bölegiň üçden iki bölegine deňdir. Gyzyl reňk, Çiliniň garaşsyzlygy we erkinligi we Ispaniýanyň kolonial goşunynyň dolandyryşyna garşy durmak üçin Rancagua şäherinde gahrymanlyk bilen ölen şehitleriň ganyny alamatlandyrýar. Ak, Andes depesiniň ak garyny alamatlandyrýar. Gök ummany aňladýar.

Çiliniň umumy ilaty 16.0934 million (2004), şäher ilaty 86,6%. Olaryň arasynda Hindi-Europeanewropa garyşyk ýaryşy 75%, ak 20%, hindi 4,6% we beýleki 2% boldy. Resmi dil ispan we Mapuche hindi jemgyýetlerinde ulanylýar. 15 ýaşdan uly ilatyň 69,9% -i katoliklige, 15,14% -i hoşhabarçylyga ynanýarlar.

Çili orta derejeli ösüş ýurdy. Magdançylyk, tokaý hojalygy, balykçylyk we oba hojalygy baý serişdelere baý we halk hojalygynyň dört sütünidir. Minerallara, tokaýlara we suw baýlyklaryna baý, misiň köp bolmagy bilen "mis magdanlarynyň ýurdy" hökmünde tanalýar. Barlanan mis ätiýaçlyklary 200 million tonnadan gowrak bolup, dünýäde birinji ýerde durýar we dünýä ätiýaçlyklarynyň 1/3 bölegini tutýar. Misiň öndürilişi we eksport mukdary dünýäde birinji ýerde durýar. Demir ätiýaçlyklary takmynan 1,2 milliard tonna, kömür ätiýaçlyklary bolsa 5 milliard tonna töweregi. Mundan başga-da duz duzlaýjy, molibden, altyn, kümüş, alýumin, sink, ýod, ýag, tebigy gaz we ş.m. bar. Ol ortaça tokaýlara we ajaýyp agaçlara baý, Latyn Amerikasyndaky tokaý önümlerini iň köp eksport ediji. Balykçylyk çeşmelerine baý, balykçylyk boýunça dünýäde bäşinji ýerde durýar. Senagat we magdançylyk Çiliniň milli ykdysadyýetiniň durmuş ganydyr. Ekilýän ýer meýdany 16,600 inedördül kilometre barabardyr. 15urduň tokaýlary 15,6649 million gektar meýdany tutýar, bu ýurduň ýer meýdanynyň 20,8% -ini emele getirýär. Esasy tokaý önümleri agaç, pulpa, kagyz we ş.m.

Çili Latyn Amerikasynda medeni we çeperçilik derejesi has ýokary ýurtlaryň biridir. Tutuş ýurt boýunça 1999 kitaphanasy bar, jemi 17,907 million kitap bar. 260 kinoteatr bar. Paýtagt Santýago 25 medeni galereýa bilen milli medeni işjeňlik merkezidir. Şahyr Gabriela Mistral 1945-nji ýylda Nobel edebiýat baýragyny aldy we bu baýragy alan ilkinji Günorta Amerikaly ýazyjy boldy. Şahyr Pablo Neruda 1971-nji ýylda edebiýat boýunça Nobel baýragyny aldy.

Çiliniň Pasha adasy Pacificuwaş ummanyň günorta-gündogarynda ýerleşýär we syrly kolosy bilen meşhurdyr. Adada deňze seredýän 600-den gowrak gadymy ullakan daş büsti bar. 1996-njy ýylyň fewral aýynda bu ada ESUNESKO tarapyndan dünýä medeni mirasy diýlip yglan edildi.

Santýago: Çiliniň paýtagty Santýago Günorta Amerikanyň dördünji uly şäheridir. Çiliniň merkezinde, öňündäki Mapoço derýasynyň, gündogarda Andlaryň we günbatarda takmynan 185 km Walparaiso portunyň garşysynda ýerleşýär. 13,308 inedördül kilometr meýdany tutýar we deňiz derejesinden 600 metr beýiklikde. Tomus gurak we ýumşak, gyş salkyn we ýagyşly we dumanly. Ilaty 6,465,300 (2004) we 1541-nji ýylda guruldy. 1818-nji ýylda Maipu söweşinden (Çiliniň garaşsyzlyk söweşindäki aýgytly söweş) soň paýtagt boldy.

XIX asyrda kümüş känleri tapylandan soň çalt ösdi. Şondan bäri ýer titremesi we suw joşmalary ýaly tebigy betbagtçylyklar sebäpli ençeme gezek zeper ýetdi we taryhy binalar ýitdi. Häzirki wagtda San-Diýego häzirki zaman şähere öwrüldi. Şäheriň keşbi owadan we reňkli. Throughoutylyň dowamynda palma aýlanýar. Şäher merkeziniň golaýyndaky 230 metr beýiklikdäki Santa Lusiýa dagy meşhur gözel ýerdir. Şäheriň demirgazyk-gündogar burçunda 1000 metr belentlikdäki San Cristobal dagy bar. Dagyň depesinde ullakan mermer heýkeli gurlup, ýerli özüne çekiji ýerdir.

San-Diýegonyň esasy köçesi, O'Higgins şaýoly, uzynlygy 3 kilometre we ini 100 metre barabar bolup, şäheriň üstünden geçýär. Roadoluň iki gapdalynda agaçlar bar, uzakda däl bir çeşme we aýdyň şekilli ýadygärlik bürünç heýkelleri bar. Köçäniň günbatar tarapynda azat ediş meýdançasy, golaýda Syntagma meýdany we köçäniň gündogar tarapynda Bagdano meýdançasy bar. Şäheriň merkezinde ýaragly güýçler meýdançasy bar. Şäher we şäher eteklerinde katolik buthanasy, esasy buthana, poçta bölümi we şäher häkimligi bar; gadymy Çili uniwersiteti, Katolik uniwersiteti, Milli kollej, Günorta Amerikanyň iň uly kitaphanasy (1,2 million kitap bilen), taryh muzeýi, milli galereýa, seýilgähler we haýwanat baglary bar. Umentsadygärlikler. Industryurduň senagatynyň 54% töweregi bu ýerde jemlenendir. Daş töwerekleri And daglary we suwlary bilen suwarylýar we oba hojalygy ösdürilýär. Şeýle hem milli gury ýer we howa transport merkezi.