[Profileurduň profili]

Peru Respublikasynyň doly ady Perunyň meýdany 1,285,200 inedördül kilometre barabardyr. Demirgazyk Amerikanyň günbatar böleginde, demirgazykda Ekwador we Kolumbiýa, gündogarda Braziliýa, günortada Çili, günorta-gündogarda Boliwiýa we günbatarda Atlantik ummany bilen serhetleşýär. Kenar ýakasynyň uzynlygy 2254 kilometre barabardyr. Andlar demirgazykdan günorta geçýär we daglar ýurduň meýdanynyň 1/3 bölegini tutýar. Tutuş territoriýa günbatardan gündogara üç sebite bölünýär: günbatar kenarýaka meýdany aralyk paýlanan düzlükler bilen uzyn we dar gurak zona; merkezi platon meýdany esasan Andlaryň orta bölegidir, ortaça beýikligi 4300 metre deňdir, Amazon derýasynyň çeşmesi; gündogar Amazon; Tokaý meýdany. Koropuna depesi we Sarcan daglary deňiz derejesinden 6000 metr belentlikde, Huaskaran dagy bolsa Perudan iň beýik nokady bolan deňiz derejesinden 6768 metr beýiklikde. Esasy derýalar Ukaýali we Putumayo. Perunyň günbatar böleginde tropiki çöl we otluk howasy, gurak we ýumşak, ýyllyk ortaça temperaturasy 12-32 ℃; merkezi bölegi uly temperatura üýtgeýär, ýyllyk ortaça temperatura 1-14 ℃; gündogar böleginde ýyllyk ortaça temperatura 24-35 has bolan tropiki ýagyş tokaý howasy bar. Paýtagtyň ortaça temperaturasy 15-25 is. Ortaça ýyllyk ýagyş günbatarda 50 mm-den, ortasynda 250 mm-den, gündogarda 2000 mm-den az.

24urt 24 welaýata we 1 gönüden-göni tabyn etrapça bölünýär (Callao etraby). Welaýatlaryň atlary aşakdakylar: Amazon, Ankaş, Apurimak, Arequipa, Aýakuço, Cajamarca, Cuzco, Huancavilica, Wanu Kordoba welaýaty, Ica, Junin, La Libertad, Lambayeque, Lima, Loreto, Madre de Dios, Moquegua, Pasco, Piura, Puno, San Martin, Takna, Tumbes, Uçaýali welaýatlary.

Hindiler gadymy Peruda ýaşaýardylar. XI asyrda hindiler paýtagt Kusko şäheri bilen platoda "Inca imperiýasyny" döretdiler. 15-16-njy asyryň başynda Amerikany emele getiren gadymy siwilizasiýalaryň biri - Inca siwilizasiýasy. 1533-nji ýylda Ispaniýanyň koloniýasyna öwrüldi. Lima şäheri 1535-nji ýylda döredildi we Perunyň general-gubernatory 1544-nji ýylda döredilip, Günorta Amerikada Ispaniýanyň kolonial dolandyryşynyň merkezine öwrüldi. Garaşsyzlyk 1821-nji ýylyň 28-nji iýulynda yglan edildi we Peru respublikasy döredildi. 1835-nji ýylda Boliwiýa bilen Peru birleşip, Peru-Boliwiýa konfederasiýasyny döretdiler. Konfederasiýa 1839-njy ýylda ýykyldy. Gulçulyk 1854-nji ýylda ýatyryldy.

Perunyň umumy ilaty 27,22 million (2005). Olaryň arasynda hindiler 41%, hindi-ýewropa garyşyk ýaryşlar 36%, aklar 19%, beýleki ýaryşlar 4%, beýleki ýaryşlar 4% -i düzdi. Ispan dili resmi dil bolup durýar. Keçua, Aýmara we beýleki 30-dan gowrak hindi dili käbir sebitlerde ulanylýar. Residentsaşaýjylaryň 96% -i katoliklige ynanýarlar.

Peru Latyn Amerikasynda orta derejeli ykdysadyýeti bolan adaty oba hojalygy we magdançylyk ýurdy. "Peru" hindi dilinde "mekgejöwen dükany" diýmekdir. Minerallara baý we ýagda öz-özüne ýeterlik däl. Gizlin magdan baýlyklara baý we dünýädäki iň uly 12 magdan ýurtlaryndan biridir. Esasan mis, gurşun, sink, kümüş, demir we nebit bar. Bismut we vanadiý ätiýaçlyklary dünýäde birinji, mis üçünji, kümüş we sink dördünji orunda durýar. Häzirki wagtda subut edilen nebit ätiýaçlyklary 400 million barrele, tebigy gaz bolsa 710 milliard kub fut. 77,1 million gektar meýdany tutýan tokaýyň örtügi 58% bolup, Günorta Amerikadaky Braziliýadan soň ikinji ýerde durýar. Suw güýji we deňiz baýlyklary diýseň baý. Gizlin senagat esasan gaýtadan işleýän we gurnama pudaklarydyr. Gizlin, şeýle hem dünýäde balyk we balyk ýagyny öndüriji bolup durýar. Peru Inca medeniýetiniň doglan ýeri we syýahatçylyk çeşmelerine baý. Esasy syýahatçylyk ýerleri Lima Plaza, Torre Tagle köşgi, altyn muzeý, Kusko şäheri, Maçu-Piçu harabalyklary we ş.m.

[Esasy şäher]

Lima: Peru Respublikasynyň paýtagty we Lima welaýatynyň paýtagty, Lima derýasynyň günorta we demirgazyk kenarlaryndan geçýän Lima. Limanyň ady Limadan gelip çykýar Derýa. Demirgazyk-gündogarda San Kristobal dagy we günbatarda theuwaş ummanyň kenaryndaky port şäheri Callao bar.

Lima 1535-nji ýylda esaslandyryldy we köpden bäri Günorta Amerikada Ispaniýanyň koloniýasy bolupdy. 1821-nji ýylda Peru paýtagty hökmünde garaşsyz boldy. Ilaty 7,8167 million (2005). Lima dünýä belli "ýagyş şäheri ýok". Allhli möwsümlerde ýagyş ýagmaýar. Diňe ýylyň dekabr aýyndan ýanwar aýyna çenli köplenç galyň we çygly duman sebäpli emele gelýän agyr duman bolýar we ýyllyk ýagyş bary-ýogy 10-50 mm. Bu ýerdäki howa ýylboýy bahara meňzeýär, iň sowuk döwürde ortaça aýlyk 16 gradus, iň yssy döwürde 23,5 gradus.

Lima şäheri köne we täze iki bölege bölünýär. Köne şäher demirgazykda, Rímak derýasynyň golaýynda we kolonial döwürde guruldy. Köne şäherde köp meýdança bar we merkezi "medaragly Plaza". Meýdandan uly daş plitalar bilen örtülen ýollar şäheriň her künjegine ýaýraýar. Meýdanyň töwereginde 1938-nji ýylda Pizarro köşgüniň bir böleginde gurlan hökümet binasy, 1945-nji ýylda gurlan Lima şäher binasy we köp dükan ýaly beýik binalar bar. Meýdandan günorta-günbatara, iň gülläp ösýän söwda merkezi Uniang (Agzybirlik şaýoly) arkaly paýtagtyň merkezi bolan San Martin meýdanyna gelýärsiňiz. Meýdanda Amerikan ynkylabynda ajaýyp üstünlikleri gazanan milli gahryman general San Martiniň at münýän heýkeli dur. Köçäniň günbatar tarapynda "2-nji maý meýdançasy" ýerleşýär. Meýdandan uzak bolmadyk ýerde San-Markos uniwersiteti, Latyn Amerikasynyň iň uniwersitetleriniň biri. Meýdandan günortada Bolon meýdançasyna gidiň, iki meýdançanyň arasyndaky giň köçe täze şäheriň söwda merkezidir. Täze şäherdäki Boliwar meýdanynyň töwereginde köp muzeý bar. Limanyň eteginde meşhur Peruwyň "Altyn muzeýi" hem bar.