Timora Kahikina ʻIke kumu
Manawa kūloko | Kou manawa |
---|---|
|
|
Kahi wā kūloko | ʻOkoʻa ʻāpana manawa |
UTC/GMT +9 hola |
latitu / longitude |
---|
8°47'59"S / 125°40'38"E |
iso hoʻopāʻālua |
TL / TLS |
kālā |
Dālā (USD) |
ʻLelo |
Tetum (official) Portuguese (official) Indonesian English |
uila |
ʻAno c European 2-pin Pākuʻi Shuko ʻano F g kikokiko UK 3-pin |
hae aupuni |
---|
kapikala |
Dili |
papa inoa panakō |
Timora Kahikina papa inoa panakō |
heluna kanaka |
1,154,625 |
ʻāpana |
15,007 KM2 |
GDP (USD) |
6,129,000,000 |
kelepona |
3,000 |
Kelepono paʻa lima |
621,000 |
Ka helu o nā pūnaewele Pūnaewele |
252 |
Ka helu o nā mea hoʻohana Pūnaewele |
2,100 |
Timora Kahikina hoʻolauna
Uhi ka Hikina Timor i kahi o 14,874 kilomika kilomika a aia ia ma ka mokupuni hikina loa o ka pae ʻāina ʻo Nusa Tenggara ma ka Hikina Hema ʻo Asia, e like me ka ʻaoʻao ʻo Okusi ma ka hikina a me ke komohana komohana o Timor Island a me ka mokupuni ʻo Atauro kokoke. Aia ia ma ka palena o Timor Komohana, Indonesia ma ke komohana, a me ʻAukekulelia ma o ke kai Timor ma ka hikina hema. 735 mau mile ka lōʻihi o ke kahakai. He mauna a me ka ulu lāʻau nui ka ʻāina. Aia nā wahi pāpū a me nā awāwa ma kahakai, a ʻo nā mauna a me nā puʻu he 3/4 o ka nui o ka ʻāina. He aniau nāhelehele nā papu a me nā awāwa, a he ʻano ululāʻau ululāʻau nā wahi ʻē aʻe. Timor Hikina, ka inoa piha o ka Lepupalika Demokarata o Timor Hikina, aia ia ma ka mokupuni hikina loa o ka pae ʻāina ʻo Nusa Tenggara ma ka Hikina Hema ʻo Asia, e like me ka ʻaoʻao ʻo Okusi ma ka hikina a me ke komohana komohana o Timor Island a me ka moku ʻo Atauro kokoke Pili ka komohana iā West Timor, Indonesia, a ma ka hikina hema e kū pono ana iā Australia ma ke kai Timor. ʻO 735 kilomika ka lōʻihi o ke kahakai. He mauna ka ʻāina, ulu lāʻau nui, a aia nā kula a me nā awāwa ma kahakai. ʻO nā kuahiwi a me nā puʻu no ka 3/4 o ka nui o nā wahi. ʻO ka piko kiʻekiʻe loa o ka mauna Tataramarao ʻo Ramalau Piko ma kahi kiʻekiʻe o 2,495 mau mika. ʻO nā pāpū a me nā awāwa i ke aniau o ka nāhelehele, a ʻo nā wahi ʻē aʻe he mau wahi nahele ulu ua. ʻO ka mahana ma waena o ka mahana 26 ℃. ʻO ke kau ua mai Kēkēmapa a Malaki o ka makahiki e hiki mai ana, a ʻo ka wā maloʻo mai ʻApelila a Nowemapa. Ma mua o ke kenekulia 16, ua noho aupuni ʻo Timor Island e ke Aupuni o Sri Lanka me Sumatra ke kikowaena a me ke Aupuni ʻo Manjapahit me Java ke kikowaena. I ka makahiki 1520, ua pae ka poʻe kolone Pukiki i ka mokupuni ʻo Timor no ka manawa mua a ua hoʻokumu mālie i ka noho kolone. Ua hoʻouka kaua ka pūʻali koa Dutch i 1613 a hoʻokumu i kahi kahua ma West Timor i 1618, e kīki ana i nā pūʻali Pukiki i ka hikina. I ke kenekulia 18, ua kāohi iki nā kolone Pelekane iā Timor Komohana. I ka 1816, ua hoʻihoʻi ka Netherlands i kona kūlana kolone ma Timor Island. I ka makahiki 1859, ua kau inoa ʻo Pokukala a me nā Netherlands i kahi kuʻikahi, ua hoʻi ka hikina o ka mokupuni ʻo Timor a me Okusi i Pokukala, a ua hui pū ʻia ke komohana i loko o East East India (ʻo ʻIndonesia kēia manawa). I ka 1942, ua noho ʻo Iapana ma Timor Hikina. Ma hope o ke Kaua Honua ʻElua, ua hoʻomau hou ʻo Pokukala i kona aupuni kolone o East Timor, a ma 1951 ua hoʻololi iki ʻia ia i moku kūwaho ʻo Pokukala. I ka makahiki 1975, ua ʻae ke aupuni Pukikī iā Timor Hikina e mālama i kahi referendum e hoʻokō i ka hoʻoholo ponoʻī aupuni. Ua hoʻolaha aku ʻo 1976 ʻInidonesia i Timor Hikina ma ke ʻāpana 27 o Indonesia. Ua hānau mana ʻia ka Lepupalika Kemokalaka o East Timor ma 2002. p ʻO ka heluna kānaka o East Timor he 976,000 (2005 World Health Organization hōʻike helu helu). I waena o lākou, he 78% he poʻe ʻōiwi (lāhui hui like ʻole o Papuans a me Malaiea a i ʻole Polynesians), 20% he poʻe Indonesia, a he 2% he poʻe Kina. ʻO Tetum (TETUM) a me Pokukala nā ʻōlelo kūhelu, ʻInidonesia a me Pelekane nā ʻōlelo e hana nei, a ʻo Tetum ka ʻōlelo loea a me ka ʻōlelo aupuni nui. Ma kahi o 91.4% o nā kamaʻāina e manaʻoʻiʻo nei i ka hoʻomana Katolika Roma, 2.6% i ka hoʻomana Kalikiano Protestant, 1.7% i Hoʻomana Mohameka, 0.3% i ka Hindu, a me 0.1% i ka Buddhism ʻO ka hale pule Katolika o East Timor i kēia manawa he ʻelua dioceses o Dili a me Baucau, ʻo ka pīhopa o Dili, RICARDO, a ʻo ka pīhopa o Baucau, Nascimento (NASCIMENTO). Aia ʻo Timor Hikina ma nā ʻāina tropika me nā kūlana kūlohelohe maikaʻi. Aia nā waihona mineral i ʻike ʻia me ke gula, ka manganese, ka chromium, ka piʻina a me ke keleawe. Nui aila nā waihona o ka aila a me nā kinoea kūlohelohe i ke kai Timor, a ʻo nā waihona aila i manaʻo ʻia e ʻoi aku ma mua o 100,000 barela. Ua hoʻi hope ka hoʻokele waiwai o East Timor, ʻo ka mahiʻai ka mea nui o ka hoʻokele waiwai, a ʻo ka heluna kanaka mahiʻai no 90% o ka heluna o East Timor. ʻO nā huahana mahiʻai nui ke kulina, ka laiki, kaʻuala a pēlā aku. ʻAʻole hiki i ka meaʻai ke lawa iā ʻoe iho. ʻO nā mea kanu kālā me ke kope, kāpala, ka ʻiliahi, ka niu, a pēlā aku. ʻO ke kope, kāpala a me nā ʻiliahi ʻulaʻula i ʻike ʻia ma ke ʻano he "Three Treasures of Timor". Aia nā mauna, nā loko, nā wai wai, a me nā kahakai ma Timor Hikina, kahi hiki ke loaʻa ka mākaʻikaʻi huakaʻi, akā ʻaʻole kūpono ka halihali ʻana. Hiki ke wehe ʻia nā ala he nui i ke kaʻa i ka wā maloʻo. ʻAʻole hiki ke hoʻomohala ʻia nā kumuwaiwai mākaʻikaʻi. |