Gündogar Timor Esasy maglumatlar
| Timeerli wagt | Wagtyňyz |
|---|---|
|
|
|
| Timeerli wagt zolagy | Wagt guşaklygynyň tapawudy |
| UTC/GMT +9 sagat |
| giňişlik / uzynlyk |
|---|
| 8°47'59"S / 125°40'38"E |
| izo kodlamak |
| TL / TLS |
| walýuta |
| Dollar (USD) |
| Dil |
| Tetum (official) Portuguese (official) Indonesian English |
| elektrik |
 C Europeanewropa 2 pin ýazyň F görnüşli Şuko wilkasy g görnüşi UK 3 pin |
| Döwlet baýdagy |
|---|
 |
| maýa |
| Dili |
| banklaryň sanawy |
| Gündogar Timor banklaryň sanawy |
| ilaty |
| 1,154,625 |
| meýdany |
| 15,007 KM2 |
| GDP (USD) |
| 6,129,000,000 |
| telefon |
| 3,000 |
| Jübi telefony |
| 621,000 |
| Internet eýeleriniň sany |
| 252 |
| Internet ulanyjylarynyň sany |
| 2,100 |
Gündogar Timor giriş
|
Gündogar Timor 14,874 inedördül kilometr meýdany eýeleýär we Günorta-Gündogar Aziýanyň Nusa Tenggara arhipelagynyň iň gündogar adasynda, şol sanda Timor adasynyň gündogar we günbatar demirgazyk kenarlarynda Okusi sebitini we golaýdaky Atauro adasynda ýerleşýär. Günbatar Timor, günbatarda Indoneziýa we günorta-gündogarda Timor deňziniň üsti bilen Awstraliýa bilen serhetleşýär. Kenar ýakasynyň uzynlygy 735 km. Territoryer daglyk we gür tokaýlykdyr. Kenar ýakasynda düzlükler we jülgeler bar, daglar we depeler umumy meýdanyň 3/4 bölegini tutýar. Düzlüklerde we jülgelerde tropiki otluk howasy, beýleki ýerlerde tropiki ýagyş tokaý howasy bar. Gündogar Timor, Gündogar Timor Demokratik Respublikasynyň doly ady, Günorta-Gündogar Aziýanyň Nusa Tenggara arhipelagynyň iň gündogar adasynda, Timor adasynyň gündogar we günbatar demirgazyk kenarlarynda Okusi sebitini we golaýdaky Atauro adasynda ýerleşýär. Günbatar Indoneziýa, Günbatar Timor we günorta-gündogar Awstraliýa Timor deňziniň üsti bilen serhetleşýär. Kenar ýakasynyň uzynlygy 735 kilometre barabardyr. Territoryer daglyk, gür tokaýlyk, kenarýaka düzlükler we jülgeler bar. Daglar we depeler umumy meýdanyň 3/4 bölegini tutýar. Tataramarao dagynyň iň beýik depesi 2495 metr belentlikdäki Ramalau depesidir. Düzlükler we jülgeler tropiki otluk howasyna, beýleki ýerleri bolsa tropiki ýagyş tokaý howa şertlerine degişlidir. Annualyllyk ortaça temperatura 26 is. Rainagyş möwsümi indiki ýylyň dekabr aýyndan mart aýyna, gurak möwsüm aprel-noýabr aýlarydyr. Ortaça ýyllyk ýagyş 2000 mm. XVI asyrdan ozal Timor adasy Şri-Lanka Patyşalygy bilen Sumatra, merkezi bolsa Manjapahit Patyşalygy tarapyndan dolandyrylýar. 1520-nji ýylda portugaliýaly kolonialistler ilkinji gezek Timor adasyna gondular we kem-kemden kolonial dolandyryşy ýola goýdular. Gollandiýaly güýçler 1613-nji ýylda çozup, 1618-nji ýylda Portugaliýanyň goşunlaryny gündogara gysyp, Günbatar Timorda baza gurupdyrlar. XVIII asyrda Iňlis kolonizatorlary Günbatar Timora gysga wagtlyk gözegçilik edipdirler. 1816-njy ýylda Gollandiýa Timor adasyndaky kolonial statusyny dikeltdi. 1859-njy ýylda Portugaliýa bilen Gollandiýa şertnama baglaşdy, Timor adasynyň gündogary we Okusi Portugaliýa gaýdyp geldi, günbatar Gollandiýa Gündogar Hindistana (häzirki Indoneziýa) birleşdirildi. 1942-nji ýylda Japanaponiýa Gündogar Timory basyp aldy. Ikinji jahan urşundan soň Portugaliýa Gündogar Timorda kolonial dolandyryşyny dowam etdirdi we 1951-nji ýylda nominal daşary ýurt Portugaliýa welaýatyna üýtgedildi. 1975-nji ýylda Portugaliýanyň hökümeti Gündogar Timora milli öz ykbalyňy kesgitlemek üçin referendum geçirmäge rugsat berdi. 1976 Indoneziýa Gündogar Timory Indoneziýanyň 27-nji welaýaty diýip yglan etdi. Gündogar Timor Demokratik Respublikasy resmi taýdan 2002-nji ýylda doguldy. Gündogar Timoryň ilaty 976,000 (Bütindünýä Saglyk Guramasynyň statistik hasabaty). Olaryň arasynda 78% ýerli ilat (Papua we Malaýziýaly ýa-da Polineziýalylaryň garyşyk ýaryşy), 20% Indoneziýaly we 2% hytaýlylar. Tetum (TETUM) we Portugaliýa resmi diller, Indoneziýa we Iňlisler işleýän diller, Tetum bolsa lingua franca we esasy milli dil. Residentsaşaýjylaryň takmynan 91,4% Rim katolikligine, 2,6% protestant hristian dinine, 1,7% yslam dinine, 0,3% hindi dinine we buddaçylyga 0,1% ynanýar. Gündogar Timoryň katolik buthanasynda Dili we Baucau, Dili ýepiskopy, RIKARDO we Baucau, Nascimento (NASCIMENTO) ýepiskopy bar. Gündogar Timor tropiki ýerlerde gowy tebigy şertlerde ýerleşýär. Tapylan mineral ýataklaryna altyn, marganes, hrom, galaýy we mis degişlidir. Timor deňzinde nebitiň we tebigy gazyň köp mukdary bar we nebit gorlarynyň 100,000 barrelden gowrakdygy çak edilýär. Gündogar Timoryň ykdysadyýeti yza galak, oba hojalygy ykdysadyýetiň esasy düzüm bölegi we Gündogar Timoryň ilatynyň 90% -ini oba hojalygy ilaty düzýär. Esasy oba hojalyk önümleri mekgejöwen, tüwi, kartoşka we ş.m. Iýmit öz-özüne ýeterlik bolup bilmez. Nagt ekinlere esasan eksport üçin kofe, rezin, sandal agajy, kokos we ş.m. girýär. Kofe, rezin we gyzyl sandal agajy "Timoryň üç hazynasy" hökmünde bellidir. Gündogar Timorda belli bir syýahatçylyk potensialyna eýe bolan daglar, köller, çeşmeler we plýaacheslar bar, ýöne transport amatly däl. Köp ýollar diňe gurak möwsümde ulag üçin açylýar. Syýahatçylyk çeşmeleri entek ösdürilmeli däl. |