Türkiýe Aziýa bilen Europeewropany, Ortaýer deňzi bilen Gara deňziň arasynda ýerleşýär, umumy meýdany takmynan 780,576 inedördül kilometre barabardyr. Gündogarda Eýran, demirgazyk-gündogarda Gürjüstan, Ermenistan we Azerbaýjan, günorta-gündogarda Siriýa we Yrak, demirgazyk-günbatarda Bolgariýa we Gresiýa, demirgazykda Gara deňiz we günbatar we günorta-günbatar Ortaýer deňziniň üsti bilen Kipr bilen serhetleşýär. Kenarýaka sebitinde subtropiki Ortaýer deňzi howasy bar, içki platosy tropiki otlara we çöl howasyna geçýär.

Gözden geçirmek

Türkiýe Respublikasynyň doly ady Aziýa bilen Europeewropany aýlanýar we Ortaýer deňzi bilen Gara deňziň arasynda ýerleşýär. Territoryurduň köp bölegi Kiçi ýarym adada, Europeanewropa bölegi Balkan ýarym adasynyň günorta-gündogarynda ýerleşýär. Theurduň umumy meýdany takmynan 780,576 inedördül kilometre barabardyr. Gündogarda Eýran, demirgazyk-gündogarda Gürjüstan, Ermenistan we Azerbaýjan, günorta-gündogarda Siriýa we Yrak, demirgazyk-günbatarda Bolgariýa we Gresiýa, demirgazykda Gara deňiz, günbatarda we Ortaýer deňziniň üsti bilen Kipr bilen serhetleşýär. Bosfor we Dardanel, şeýle hem iki bogazyň arasyndaky Marmara deňzi, Gara deňzi we Ortaýer deňzini birleşdirýän ýeke-täk suw ýoludyr we olaryň strategiki ýerleşişi örän möhümdir. Kenar ýakasynyň uzynlygy 3518 kilometre barabardyr. Theer gündogarda beýik we günbatarda pes, esasan platos we daglar, diňe kenar ýakasynda dar we uzyn düzlükler bar. Kenarýaka sebitleri subtropiki Ortaýer deňziniň howasyna, içerki platonyň tropiki otlara we çöl howalaryna geçmegine degişlidir. Temperatura tapawudy uly. Annualyllyk ortaça temperatura degişlilikde 14-20 ℃ we 4-18 is. Ortaça ýyllyk ýagyş Gara deňziň boýunda 700-2500 mm, Ortaýer deňziniň boýunda 500-700 mm we içerde 250-400 mm.

Türkiýedäki dolandyryş bölümleri welaýatlara, etraplara, şäherçelere we obalara bölünýär. 81urt 81 welaýata, takmynan 600 okruga we 36,000-den gowrak oba bölünýär.

Türkleriň doglan ýeri Hytaýyň Sinszýan şäherindäki Altaý daglary, taryhda türkler hökmünde tanalýar. VII asyrda Gündogar we Günbatar türk hanlary Tang tarapyndan yzygiderli ýok edilipdir. VIII-XIII asyrlarda türkler günbatara Kiçi Aziýa göçüpdirler. Osman imperiýasy XIV asyryň başynda döredilipdi. XV-XVI asyrlar gülläp ösüp başlady we territoriýasy Europeewropa, Aziýa we Afrika çenli giňeldi. XVI asyryň ahyrynda pese gaçyp başlady. 20-nji asyryň başynda Angliýanyň, Fransiýanyň we Germaniýanyň ýarym kolonial koloniýasyna öwrüldi. 1919-njy ýylda Mustafa Kemal milli bururuaz rewolýusiýasyny başlatdy. 1922-nji ýylda daşary ýurtly basybalyjy goşuny ýeňdi we 1923-nji ýylyň 29-njy oktýabrynda Türkiýe Respublikasyny döretdi. Kemal prezident saýlandy. 1924-nji ýylyň martynda Osman halyfynyň (öňki yslam lideri monarhy) tagty ýatyryldy.

Döwlet baýdagy: Uzynlygy 3: 2 ini bilen gönüburçly. Baýdak gyzyl, baý ýarym aýyň gyrasynda ak ýarym aý we ak bäş burçly ýyldyz bar. Gyzyl, gany we ýeňşi, ýarym aý we ýyldyz garaňkylygy kowmagy we ýagtylygy alamatlandyrýar, bu türk halkynyň Yslam dinine bolan ynamyny, bagty we bagtyýarlygy aňladýar.

Türkiýäniň ilaty 67.31 million (2002). Türkler 80% -den gowrak, kürtler 15% töweregi. Türk dilidir we ýurduň ilatynyň 80% -den gowragy kürt, ermeni, arap we grek dillerinden başga-da türkdir. Residentsaşaýjylaryň 99% -i yslama ynanýar. JIÖ-den takmynan 20%. Oba hojalygynyň ilaty umumy ilatyň 46% -ini tutýar. Oba hojalyk önümlerine esasan bugdaý, arpa, mekgejöwen, şeker şugundyry, pagta, temmäki we kartoşka girýär. Iýmit we miweler öz-özüne ýeterlik we eksport edip biler. Ankara ýüňi bütin dünýäde meşhurdyr. Mineral baýlyklara baý, esasan bor, hrom, mis, demir, boksit we kömür. Bor trioksidiniň we hrom magdanynyň ätiýaçlyklary takmynan 70 million tonna we 100 million tonna bolup, ikisi hem dünýäde birinji orunda durýar. Kömür ätiýaçlyklary takmynan 6,5 milliard tonna, esasan lignit. Tokaý meýdany 20 million gektar. Şeýle-de bolsa, nebit we tebigy gaz ýetmezçilik edýär we köp mukdarda import edilmeli. Senagatyň belli bir binýady bar we dokma we azyk senagaty birneme ösýär. Esasy senagat pudaklaryna polat, sement, mehaniki we elektrik önümleri we awtoulaglar girýär. Günbatar kenarýaka sebitlerinde senagat we oba hojalygy sebitleri gaty ösen we gündogardaky içerki ýerler ulagda petiklenýär we öndürijilik derejesi birneme pes. Türkiýe özboluşly syýahatçylyk çeşmelerinden peýdalanýar. Taryhy ýerler Artemis ybadathanasy, dünýäniň ýedi täsinligi, Stambulyň taryhy şäherleri we Efesiň gadymy şäheri ýaly ýerlerde ýerleşýär. Syýahatçylyk Türkiýäniň milli ykdysadyýetiniň möhüm sütünleriniň birine öwrüldi.

Esasy şäherler

Ankara: Ankara Europeewropanyň we Aziýanyň öwrümindäki ýurt Türkiýäniň paýtagty. Ol Kiçi Aziýa ýarym adasyndaky Anadoly platosynyň demirgazyk-günbatar böleginde ýerleşýär, deňiz derejesinden takmynan 900 metr belentlikdäki platon şäheridir. Ankaranyň gadymy asyra degişli uzyn taryhy bar. Käbir taryhçylaryň pikiriçe, beöň XIII asyrda Heti halky Ankarada "Ankuwa" ýa-da diakritik "Anjela" diýlip atlandyrylýan gala gurupdyr. Beýleki bir rowaýatda, bu şäheriň takmynan 700-nji ýylda Frigiýa şasy Midas tarapyndan gurlandygy we ol ýerde demir labyr tapandygy sebäpli bu şäheriň adyna öwrülendigi aýdylýar. Birnäçe üýtgeşmeden soň "Ankara" boldy.

Respublikan döredilmezden ozal Ankara kiçijik bir şäherdi. Indi 3,9 million ilaty bolan (2002) häzirki zaman şäherine öwrüldi, ykdysady merkezden we gadymy paýtagt Stambuldan soň ikinji ýerde durýar. . Ankara administratiw merkezi we täjirçilik şäheri bilen meşhurdyr. Senagaty beýle bir ösenok we ykdysady ähmiýeti Stambul, Izmir, Adana we beýleki şäherlerden has pes. Bu ýerde diňe kiçi we orta zawodlar bar. Ankaranyň sebiti deň däl we howasy ýarym kontinental. Esasy oba hojalyk önümleri bugdaý, arpa, noýba, miweler, gök önümler, üzüm we ş.m. Mallara esasan goýun, Angora geçi we mal degişlidir. Ankara gadymy döwürlerden bäri transport merkezi bolup, ýurduň ähli künjeklerine barýan demir ýollar we howa ýollary bar.

Stambul: Türkiýäniň taryhy şäheri Stambul (Stambul) Balkan ýarym adasynyň gündogar çetinde, Gara deňziň boýunda ýerleşýär. 12 milliondan gowrak ilaty bolan Türkiýäniň iň uly şäheri we porty (2003) ýyl). Europeewropa bilen Aziýanyň araçägi hökmünde Bosfor bogazy bu gadymy şäheri ikä bölüp, şäherden geçýär we Stambul dünýäde Europeewropa we Aziýany kesip geçýän ýeke-täk şäher boldy. Stambul miladydan öňki 660-njy ýylda esaslandyrylyp, şol wagt Wizantiýa diýlip atlandyrylýar. Milady 324-nji ýylda Rim imperiýasynyň beýik Konstantin paýtagty Rimden göçürip, adyny Konstantinopol diýip üýtgedipdir. 395-nji ýylda Konstantinopol Rim imperiýasy bölünenden soň Gündogar Rim imperiýasynyň paýtagty boldy (Wizantiýa imperiýasy hem diýilýär). Milady 1453-nji ýylda türk soltany Muhammet II şäheri basyp alyp, Gündogar Rimi weýran edipdir. Ol Osman imperiýasynyň paýtagty boldy we 1923-nji ýylda Türkiýe Respublikasy döredilip, Ankara göçýänçä Stambul adyny aldy.

XIII asyryň başynda haçly ýörişler hüjüm edenlerinde bu gadymy şäher ýakyldy. Häzirki wagtda şäher meýdany, Altyn şahyň demirgazygynda we Bosforyň gündogar kenaryndaky Uskdarda giňeldi. Altyn şahyň günortasyndaky Stambul köne şäherinde henizem ýarym adadaky şäheri materikden aýyrýan şäher diwary bar. Soňky ýyllarda munisipal gurluşygyndan soň Stambulyň şäher keşbi has reňkli boldy, bu bogazda aýlanýan gadymy köçeler, şeýle hem giň we göni Türkiýe şaýoly, Garaşsyzlyk şaýoly we şaýoluň iki gapdalyndaky döwrebap binalar. Asmanyň astynda metjit minarasy şöhle saçýar, gyzyl üçekli got arhitekturasy we gadymy yslam öýleri biri-biri bilen baglanyşýar; häzirki zaman kontinentara myhmanhanasy we gadymy Rim Teodosi diwary biri-birini doldurýar. Paýtagtyň takmynan 1700 ýyllyk taryhy Stambulda reňkli medeni ýadygärlikleri galdyrdy. Şäherde 3000-den gowrak iri we kiçi metjit bar, bu şäherde 10 million musulmana ybadat etmek üçin ulanylyp bilner. Mundan başga-da, şäherde 1000-den gowrak minara bar. Stambulda töweregiňize seretseňiz, elmydama dürli şekilli minaralar bolar. Şonuň üçin bu şäher "Minara şäheri" hem diýilýär.

Stambul barada aýdylanda, adamlar Europeewropany we Aziýany öz içine alýan dünýädäki ýeke-täk Bosfor köprüsini pikir edýärler. Onuň ajaýyp duruşy, bogazyň ajaýyp görnüşleri we müňýyllygyň meşhur ýadygärlikleri Stambuly dünýä belli syýahatçylyga öwürýär. Bosfor köprüsi 1973-nji ýylda guruldy. Ol bogaz bilen bölünen şäherleri birleşdirýär, şeýle hem Europeewropa bilen Aziýanyň iki yklymyny birleşdirýär. Bu umumy uzynlygy 1560 metr bolan özboluşly asma köpri. Iki ujundaky polat çarçuwadan başga, ortada deşik ýok. Dürli gämiler geçip biler. Bu Europeewropadaky iň uly asma köpri we dünýäde dördünji orunda durýar. Gijelerine köpriniň çyralary ýagty, uzakdan seredip, asmanda aagondarhanyň wolleýlerine meňzeýär. Mundan başga-da, şäher täze we köne şäherleri birleşdirmek üçin Galata köprüsini we Ataturk köprüsini gurdy.